De extreme gevolgen van digitaal lezen op literair begrip

“Het kan best dat binnen twee generaties, of zelfs vroeger, niemand nog een boek kan lezen.” Die verontrustende uitspraak hoorde ik onlangs in een Radio 1-interview met professor Frank Hakemulder (ongeveer 40 minuten ver in de uitzending). Volgens hem heeft dat te maken met de gevolgen van digitaal lezen van vooral korte tekstjes op sociale media.

En passant had hij het over ‘De Toverberg’, een boek waarvoor vrijwel niemand nog de nodige concentratie en aandacht zou hebben om het uit te lezen.

Ik voelde me rechtstreeks aangesproken, want ook ik ben er niet in geslaagd die kanjer vol paginalange zinnen uit te lezen. Dat gebeurt echt niet veel, want doorgaans bijt ik door tot het soms bittere einde.

Hier lees je alvast mijn korte verslag van De Toverberg op Goodreads.

Het is niet dat ik niet graag lees, daar getuigen mijn vele boekenlijsten wel van. Ik ben zelfs verslingerd aan de interessante maar vaak moeilijke longreads van De Groene Amsterdammer.

Een maatschappij die niet meer leest is ten dode opgeschreven.

Het lijkt me dan ook meer dan de moeite waard om even bij de resultaten van het onderzoek van Hakemulder stil te staan.

Onderzoek naar de gevolgen van digitaal lezen op literaire leeservaringen

Frank Hakemulder, professor aan de universiteiten van Utrecht en Stavanger, heeft onderzocht of mensen anders lezen op scherm dan op papier, en wat de gevolgen van digitaal lezen op literaire leeservaringen zijn.

Dat lezers minder “geabsorbeerd” zijn bij het lezen van een boek op scherm dan op papier, is iets wat het onderzoeksteam op al voorhand had verwacht. Maar wat het onderzoek eerder toevallig uitwees, was nog véél interessanter.

Er bleek namelijk een verband te bestaan tussen hoe vaak mensen teksten op het scherm lezen en hoe diep hun begrip van een literaire tekst gaat.

Hoe vaker mensen digitaal korte tekstjes lezen, hoe minder vaak ze een literaire tekst kunnen doorgronden.

Het onderzoek in het kort

Enkele studenten lezen The Fifth Child van Doris Lessing, zowel digitaal als op papier, en krijgen vervolgens een paar standaardvragen voorgeschoteld als:

• Hoe vaak lees je een literaire tekst?
• Lees je meestal op papier?
• Hoe diep werd je opgenomen in de tekst?
• Wat voor beelden had je bij de tekst?
• Had de tekst een extra betekenislaag?

Een van de bijkomende vragen was deze: “Hoe vaak lees je korte of langere teksten op scherm of op papier?”

Het antwoord op deze vraag bleek een enorm goede voorspeller van hoe veel of hoe weinig de studenten:

• in het boek geïnteresseerd waren,
• een extra betekenislaag aantroffen,
• met volle aandacht aan het lezen waren.

De conclusie over de gevolgen van digitaal lezen ging duidelijk één richting uit.

Wie vaak digitaal korte tekstjes leest, of dat nu socialemediaposts of korte nieuwsberichten zijn, heeft over de band genomen minder geduld om langere teksten te lezen, en dus ook te begrijpen.

Lees je veel digitaal? Dan verdwijnt je oog voor de diepere betekenis

Frank Hakenmulder is een literatuurwetenschapper, en daarom hoopt hij uiteraard dat lezers geïnteresseerd zijn in een diepere betekenis van een boek of metaforisch taalgebruik. Maar net dat bleek systematisch lager te liggen bij mensen die veel korte tekstjes online lezen.

Wat de gevolgen van digitaal lezen op literair lezen betreft, heeft hij het wel enkel over een correlatie, niet over een oorzaak-gevolgrelatie. Die lagere interesse kan immers nog andere oorzaken hebben.

Maar het is opvallend dat mensen die heel vaak digitaal en online lezen weinig van literatuur meedragen.

Hetzelfde heeft hij nog twee keer in een andere studie gerepliceerd. Telkens opnieuw dook hetzelfde patroon op en kwamen dezelfde gevolgen van digitaal lezen naar voren.

We kunnen die samenvatten met de volgende woorden: weinig geduld, concentratie en aandacht. En net die zaken zijn nodig om literatuur te smaken, te begrijpen, te doorgronden.

En dan stel ik me de vraag: gelden die gevolgen van digitaal lezen ook voor e-readers?

Want ik heb al gemerkt dat ik, telkens als ik een e-boek lees, er niet in slaag “in dat boek te geraken”. Het blijft allemaal oppervlakkiger dan als ik in een papieren exemplaar duik.

Sociale media bieden hapklare blokjes

Als je vaak op sociale media zit of online nieuws leest, dan krijg je hapklare brokjes.

• Je scant de tekst,
• leest anders, sneller en roetsjt meer door de tekst heen,
• en ondertussen leer je af wat het betekent om in een boek te verdwijnen.

Het zou een verklaring kunnen zijn waarom er minder gelezen wordt. Dit verontrustende inzicht moet nog verder worden onderzocht. Maar één ding is zeker, deze negatieve gevolgen van digitaal lezen zijn niet de minste en op lange termijn zelfs gevaarlijk voor de maatschappij.

Het gevaar? De leescultuur kan in no time verdwijnen

Laten we niet vergeten dat het geheugen of het concentratievermogen een soort spier is dat je regelmatig moet trainen.

Krijg je een literaire tekst voor ogen, dan heb je iets meer geduld en zeker meer aandacht nodig. En net dat is iets waarover mensen die gewoon zijn om digitaal korte tekstjes te lezen in mindere mate beschikken.  

Om even terug te keren naar het boek De Toverberg. Begin er maar eens aan als je gewend bent om voortdurend op Facebook, Instagram of TikTok te zitten!

De huidige digitale wereld maakt het inderdaad een pak lastiger.

Zo kun je denken: ik ga me nu eens vastbijten in dat boek, maar al heel snel zit je weer op je telefoon om te zien wat er allemaal in de wereld gebeurt.

Het kost bovendien veel energie om in dat boek te geraken, het is bijna een Himalaya die je moet beklimmen. Men zegt dat wie de eerste honderd pagina’s door is, de smaak te pakken krijgt.

Maar je moet natuurlijk die eerste honderd pagina’s door, de zogenaamde boekdrempel.

Mensen hebben tijd nodig om zich te concentreren. En als er dan een smartphone naast je ligt, dan dat wordt dat alleen maar lastiger.

Maar dit alles is niet zonder gevaar, want op die manier kan de leescultuur in no time verdwijnen. Het kan best dat binnen de twee generaties, en zelfs nog vroeger, niemand nog een boek niet alleen zal, maar vooral KAN lezen.

Neerwaartse spiraal in het verschiet

We hebben in dit geval te maken met een neerwaartse spiraal. Zijn er minder geduldige lezers, dan zullen ook de teksten veranderen. Moeilijker auteurs die niet meer verkopen gaan anders schrijven, waardoor je nog minder geduldige lezers krijgt.  Enzovoort, enzoverder…

De gevolgen van digitaal lezen op literair lezen zijn in één woord beangstigend.

Om eerlijk te zijn merk ik dat ook aan mijn eigen leesgedrag. Ik heb al heel mijn leven graag en veel gelezen en ben daardoor zelfs Germaanse gaan studeren.

Ik lees nog wel klassiekers, maar dat wordt meer en meer een opgave. De hedendaagse schrijvers zijn immers zoveel makkelijker en eenvoudiger te lezen.

En als dat al geldt voor iemand als mezelf die als copywriter in Gent ongeveer elke dag met woorden en soms moeilijke teksten bezig is …

Maar we sluiten positief af!

Ik neem me voor ‘De Toverberg’ binnenkort toch uit te lezen, en dus verder te gaan vanaf pagina 400 waar ik de vorige keer ben gestopt. En dat te zien als training in nog meer concentratie en nog dieper lezen.

Diep en geconcentreerd lezen is trouwens de moeite waard want een boek lezen geeft je ervaringen die je niet op een andere manier krijgt.

Een boek lezen kan je leven veranderen. Wie dat aan den lijve ondervindt, krijgt de smaak te pakken en is gezegend voor het leven.

Mijn oproep aan jou: wees een beetje matig met de smartphone en sociale media. En leg je smartphone af en toe gewoon even weg.

Dat doe ik nu al een hele tijd en ik heb mijn levenskwaliteit de hoogte in zien gaan, want ik heb zoveel meer tijd om te lezen.

Misschien dat ook het onderwijs rekening kan houden met de negatieve gevolgen van digitaal lezen op de literatuur en bij uitbreiding op de hele maatschappij?

(c) C’bon