Marseille 1940: Varian Fry, onbekende redder van duizenden

Ik heb al veel gelezen over de Tweede Wereldoorlog. Over verzet, over slachtoffers, over daders. Maar het boek Marseille 1940, de grote exodus van kunst en literatuur van Uwe Wittstock voegde iets toe dat ik nog niet kende: het verhaal van Varian Fry. En het greep me bij de keel.

Fry was geen soldaat, geen spion, zelfs geen politicus. Hij was een Amerikaanse journalist met idealen – en die idealen bracht hij in praktijk op een manier die duizelingwekkend moedig was.

In het Frankrijk van 1940, net ingenomen door de nazi’s, werd Marseille de laatste uitweg voor tienduizenden vluchtelingen. Onder hen veel Duitse joden die Duitsland waren ontvlucht voor de oprukkende nazi’s, iets wat je kon lezen in zijn al even indrukwekkende boek Februari 1933, de winter van de literatuur.

Dé centrale boodschap van Februari 1933? Op zes weken tijd was Duitsland Duitsland niet meer.

Ook in Frankrijk ging het snel. Het Vichy-regime onder maarschalk Pétain bestuurde de zuidelijke ‘vrije zone’, maar die vrijheid bleek schijn. Ook daar nam de dreiging toe. En net daar begon Varian Fry aan een missie die zijn leven zou veranderen – en dat van duizenden anderen zou redden.

Recensie van “Marseille 1940, de grote exodus van kunst en literatuur”

In de zomer van 1940 was Marseille niet langer een charmante havenstad aan de Middellandse Zee, maar een overvolle doorgangspoort. Meer dan een half miljoen mensen waren vanuit het noorden gevlucht, velen van hen al eerder gevlucht uit Duitsland of Oostenrijk. Onder hen kunstenaars, schrijvers en denkers als Hannah Arendt, Marc Chagall, Max Ernst en Heinrich Mann.

Voor hen was Marseille de laatste halte op weg naar vrijheid. Maar die vrijheid had een prijs: visa, transitpapieren, geld, contacten – allemaal schaars en vaak onmogelijk te verkrijgen. En ondertussen werd de druk groter. De Vichy-regering leverde gevluchte Duitsers uit – op eenvoudig verzoek van Berlijn. De politie controleerde hotels, cafés en straten. Elke dag kon de laatste zijn.

Varian Fry: onverwachte redder

Op dat moment arriveerde de Amerikaanse journalist Varian Fry in de stad. Met een lijst van 200 namen, opgesteld door onder meer Thomas Mann (die in 1933 naar Amerika was gevlucht), en een paar duizend dollar aan zijn been geplakt, landde hij in Marseille als vertegenwoordiger van het pas opgerichte Emergency Rescue Committee (ERC). Zijn opdracht was simpel: red wie je kan.

Maar Fry bleef niet steken in woorden. Hij regelde visa, smokkelde mensen via de Pyreneeën naar Spanje, organiseerde onderduikadressen en coördineerde een klein netwerk van helpers. Hij werkte dag en nacht vanuit een hotelkamer die dienst deed als geïmproviseerd kantoor. Vaak op het randje van het toelaatbare, meestal er ver over.

Hulp kwam van alle kanten: soldaten, boeren, barmannen, taxichauffeurs – gewone mensen die in ongewone tijden kozen voor menselijkheid, tegen het fascistische regime van Pétain in.

Soms gebeurde het zelfs met een vleugje zwarte humor. Zijn collega Charles Fawcett trouwde tijdelijk met Joodse vrouwen uit interneringskampen zodat ze als Amerikaanse staatsburgers konden ontsnappen. En hij deed dat niet één maar zes keer.

Helden zonder medaille

Wittstock beschrijft Fry’s werk als een klassiek opgebouwd verhaal, vol spanning, tragiek en menselijkheid.

En dat is wat me raakte: Marseille 1940 is geen droge geschiedenis, wel een boek vol gezichten, angsten, keuzes. Fry was geen engel. Hij was koppig, eigenzinnig, ongeduldig. Maar hij deed iets. Tegen bureaucratie, tegen onwil, tegen de tijd.

En wat kreeg hij ervoor terug? Nauwelijks iets. Zijn werk werd heimelijk tegengewerkt door de Amerikaanse ambassade, en toen hij uiteindelijk Frankrijk werd uitgezet, was er geen heldenonthaal. In de VS werd hij argwanend bekeken en kreeg hij nauwelijks werk. Hij stierf op zijn 59ste, teleurgesteld en vergeten.

Pas decennia later kreeg hij erkenning, onder andere van Yad Vashem, waar hij werd uitgeroepen tot ‘Rechtvaardige onder de Volkeren’.

Vaak dacht ik bij het lezen aan het even indrukwekkende De Rechtvaardigen van Jan Brokken, over een Nederlandse consul die erin slaagde duizenden joden te redden van de nazi’s, en dezelfde titel kreeg.

Waarom dit verhaal telt

Toen ik het boek uit had, bleef één vraag hangen: waarom kende ik dit verhaal nog niet? Waarom is Varian Fry niet even bekend als Oskar Schindler? Misschien omdat hij geen film kreeg. Misschien omdat hij schreef in plaats van vocht. Misschien omdat hij liever werkte dan praatte.

Maar dit verhaal moet verteld worden. Omdat het toont dat één persoon wél een verschil kan maken. Omdat het laat zien hoe heldendom soms ontstaat uit overtuiging, koppigheid en een hotelkamer in Marseille. En omdat we, ook vandaag, niet mogen vergeten dat het beschermen van vrijheid soms begint met gewoon: helpen.

Wie geïnteresseerd is in geschiedenis, menselijkheid en de kracht van moed, moet Marseille 1940 lezen. En wie wil weten wat één man vermag tegen de stroom in, moet Varian Fry leren kennen.

Ik ben diep onder de indruk.

© C’bon