Zou ik hetzelfde doen als De Rechtvaardigen van Jan Brokken?

Ik heb net De Rechtvaardigen van Jan Brokken uit. Na het lezen van een boek schrijf ik – copywriter in Gent – altijd een verslagje van maximaal 150 woorden. Een oefening in beknopt copywriten noem ik dat. Die impressie en het begeleidend aantal sterren zet ik dan op Goodreads.

In een vorige blog heb ik de verslagen van mijn gelezen boeken in het eerste kwartaal 2019 al gebundeld. Na het lezen van dit boek was ik van plan hetzelfde te doen. Dat voornemen viel echter volledig in het water, want ik begon te typen en bleef maar typen. 150 woorden waren bijlange niet genoeg om te vertellen wat ik kwijt wou. Het is dus een langere blog geworden, en die lees je hier. Mijn recensie of – beter nog – mijn impressie van De Rechtvaardigen van Jan Brokken. 

Holocaust museum nu pas in Nederland

Heel toevallig las ik meteen na het beëindigen van het boek van Jan Brokken het artikel Ons eigen Holocaust Museum in De Groene Amsterdammer van 25 april 2019. Nu pas, zomaar eventjes 75 jaar na het beëindigen van WOII, staat er een holocaustmuseum in de steigers in Nederland. Veel Nederlanders hebben het nog steeds moeilijk met hun actieve rol bij de jodendeportaties tijdens de tweede wereldoorlog. Niet minder dan 104.000 Nederlandse joden zijn toen gestorven. 75% van de joden die in Nederland leefden hebben het eind van de oorlog dus niet gehaald. Een onmenselijk hoog cijfer, en meteen ook het hoogste cijfer van alle West-Europese landen.

De geschiedenis maakt duidelijk dat er in Nederland weinig solidariteit is geweest met de joden, zeker in vergelijking met Brussel en Parijs. Het excuus van de Nederlanders dat ze niet wisten dat er gaskamers bestonden gaat niet op. Dat wisten de inwoners van Brussel en Parijs evenmin, maar daar genoten de joden veel meer bescherming. Verder in het artikel staat vermeld hoe Eichman de deportatie in Nederland beschreef: “Daar verliepen de transporten zo vlekkeloos dat het een lust was om naar te kijken.” Verschrikkelijke woorden die een even verschrikkelijk tafereel beschrijven. En wanneer er dan toch één Nederlandse consul is die in het verre Vilnius zijn nek uitsteekt om duizenden joden een doorreisvisum te geven naar Japan, dwars door Rusland, en vandaar naar Curaçao, dan wordt die volslagen genegeerd. Arm Nederland.

“Daar verliepen de transporten zo vlekkeloos dat het een lust was om naar te kijken.”
– Eichman over de deportatie van de joden in Nederland.

Blaam en bolwassing in plaats van respect

Het gevaarlijke werk van Jan Zwartendijk – het uitschrijven van visa voor duizenden joden – werd inderdaad lange tijd volledig genegeerd. Wanneer Zwartendijk begin 1941 weer naar Nederland verhuist, praat hij niet over wat hij heeft gedaan in Vilnius. Dat blijft immers heel gevaarlijk in oorlogstijd. Maar ook jaren na de oorlog krijgt hij van niemand een complimentje of een schouderklopje. Integendeel, anderen gaan met de eer lopen. Jaren later wordt hij dan toch op het ministerie uitgenodigd, maar in plaats van het verwachte eerbetoon krijgt hij er een bolwassing en een blaam omdat hij de regels niet heeft gevolgd. Hij voelt zich als een klein kind dat bestraft wordt voor het stelen van een koekje. Ik herhaal, arm Nederland.

De Rechtvaardigen van Jan Brokken

De Rechtvaardigen van Jan Brokken is een uitermate goed gedocumenteerd en vlot geschreven verhaal dat verschillende verhaallijnen samenbrengt. Die vlotte schrijfstijl waarmee hij het verleden tot leven wekt, is trouwens het handelsmerk geworden van Jan Brokken. Hetzelfde presteerde hij onder meer ook in De Kozakkentuin. De Rechtvaardigen beschrijft het levensverhaal van de Nederlandse consul Jan Zwartendijk die duizenden uitreisvisa verleende aan joden, tot in Japan. Brokken combineert dit met het verhaal van diens Japanse collega Surihara die zorgde voor een aansluitend reisvisum naar Curaçao. Verder krijg je het relaas van enkele joden te lezen die door het visum van Zwartendijk zijn gered. En er is het verslag van de strijd van de kinderen van Zwartendijk om erkenning van en eerherstel voor hun vader te verkrijgen na diens dood.

Zwartendijk heeft nooit geweten dat hij zoveel mensen heeft gered. Omdat hij amper vier reacties kreeg van mensen die het hadden gehaald, vreesde hij dat hij duizenden joden de dood in had gestuurd. Dat deed hem enorm veel pijn en hij beschouwde zichzelf als een mislukkeling. Dat het omgekeerde het geval was, heeft hij nooit geweten. Een week na zijn dood kwam de brief met het heugelijke nieuws dat duizenden joden hun leven aan hem te danken hadden. De dochter van Jan, Edith, werd jaren na zijn dood uitgenodigd op een huwelijk van een van de kleinkinderen van de overlevenden. Tot haar overgrote verbazing werd ze als eregaste behandeld en bewierookt. Want zonder haar vader was er geen sprake geweest van een dochter, een bruid en een bruiloft. Dat fragment gaf me kippenvel, en er waren nog wel meer van zulke indrukwekkende passages.

De meest frappante passages in De Rechtvaardigen van Jan Brokken

Voor mij zijn dat de aangrijpende verhalen over de miljoenen vermoorde joden, en vooral ook over de onmenselijke manier waarop en hoe dat allemaal is kunnen gebeuren. De beschrijving van het maatschappelijk klimaat dat langzaamaan steeds negatiever werd – wij tegen zij – en meer en meer haat toeliet. Met als verschrikkelijk resultaat dat het uitmoorden van nagenoeg een volledig volk bijna een fait divers werd. “De haat was heel erg sterk bij een militante, gewelddadige groep. De meeste anderen wilden er niets over horen, die keken weg.”

“De haat was heel erg sterk bij een militante, gewelddadige groep. De meeste anderen wilden er niets over horen, die keken weg.”

Wist je trouwens dat het vroeger zo geïsoleerde en op zichzelf staande Japan in WOII zijn grenzen opende voor een hele horde joodse vluchtelingen, in tegenstelling tot veel andere landen? Ik wist dat alvast niet. In De niet verhoorde gebeden van Jacob de Soet, geschreven door David Mitchell komt een heel ander Japan naar voren, een land dat zich afsluit van alles en iedereen. Het verhaal van De Rechtvaardigen deed me denken aan de situatie van de vluchtelingen nu. Slechts enkele landen zetten hun grenzen open, terwijl zoveel meer landen net het omgekeerde doen. En dat terwijl niemand zijn geboortegrond, familie en leven zomaar achterlaat voor zijn plezier. Dat doet iemand wel om zijn leven te redden. En die mensen moet je de kans geven op een nieuw begin.

Verplicht leesvoer

Dit boek beschouw ik als verplicht leesvoer. Lees het, want het zijn de verhalen van joden die erom doen, van de doden én de overlevenden. Het brengt het verhaal van één van de Rechtvaardigen der Volkeren die de wil had om werkelijk iets te doen. In tegenstelling tot gewone stervelingen die lijdzaam toekijken, het hoofd wegdraaien, in een hoek of achter de piano wegkruipen. De missie van Jan Zwartendijk was: “Doe nooit iets waarvoor je familie zich zou moeten schamen, en focus op het goede”. In zijn geval was dat: help je medemens. Tijdens het lezen van het boek vroeg ik me meer dan een keer af: “Wat zou ik doen als ik in zijn plaats was geweest?” Ik denk dat ik ook niet zou wegkijken. Afijn, dat hoop ik althans. De naam Jan Zwartendijk prijkt héél verdiend op Yad Vashem in Jerusalem.

Kazerne Dossin is ons Holocaustmuseum

De Dossin-kazerne in Mechelen ben ik anderhalve maand geleden, samen met vriendin Hilde, gaan bezoeken. Ook dat bezoek is een must, want je krijgt er schrijnende verhalen te zien en te horen van overlevenden. Wie door die verhalen niet wordt geraakt, moet zijn hoofd laten nakijken. Ik herinner me het laatste filmpje dat we er zagen, een video van een man die vol schroom getuigt over de verschrikkelijke dingen die hij in de oorlog heeft meegemaakt. Maar hij had het overleefd, en hoewel ook hier terug in België het leven geen peis en vree was, eindigt hij met de woorden: “Ja, ik ben een gelukkig man”.  Dat terwijl zijn verhaal, blik, getuigenis het tegendeel bewijzen. Die verschrikkelijke herinneringen moest hij dag in dag uit, én helemaal alleen, met zich meedragen. Sterk. De tranen liepen me over de wangen.

Lees dit boek en bezoek de Dossin-kazerne. En wees verdraagzaam. Altijd en overal. Mijn boodschap.

Ook verplicht leesvoer? Het Kaartenhuis van Mark Danielewski.

© C’bon

Ook geïnteresseerd in een van onderstaande blogs?